Sjostakovitsj: kunstenaar onder een hardvochtig regime

Binnenkort zijn Sjostakovitsj’ Vijfde Symfonie en zijn Achtste strijkkwartet in Amare te horen. Muziek van een componist die ondanks alle ellende nooit zijn menselijkheid verloor, en daardoor vol zeggingskracht in onze tijd doorklinkt. Hoe kun je nu het beste naar deze monumentale maar intense werken luisteren? We geven je alvast wat handvatten mee.

Om ons op de muziek te kunnen storten, nemen we je eerst mee in het leven van de grote Sovjet-componist. Want wie het over Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) heeft, heeft het onvermijdelijk ook over de politieke situatie in de Sovjet-Unie. Sjostakovitsj maakte de ergste jaren mee; de chaos na de Russische revolutie, het schrikbewind van Stalin en de Duitse invasie en belegering van Leningrad. Zijn leven en muziek zijn onlosmakelijk verbonden met deze donkere geschiedenis.

Sjostakovitsj' levensloop

Toen Sjostakovitsj in 1906 werd geboren heette zijn stad nog Petrograd en lag het in Tsaristisch Rusland. Hij vertoonde al op jonge leeftijd uitzonderlijk muzikaal talent op de piano en was ook al vroeg bezig met compositie. Op zijn dertiende werd hij toegelaten aan het Petrograd conservatorium. Dit was in 1919, twee jaar na de revolutie. Het land veranderde drastisch.

Sjostakovitsj’ eerste aanvaring met de autoriteiten volgde op een van zijn eerste grote successen. Zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk (1934), over een getrouwde vrouw die een affaire krijgt met een jongeman en gedreven wordt tot moord, was aanvankelijk heel populair. Maar Stalins terreur richtte zich in die jaren op kunstenaars en als prominente componist was Sjostakovitsj een voor de hand liggend doelwit. Een vernietigende recensie verscheen in het blad Pravda, spreekbuis voor de Sovjet autoriteiten, waarin stevige kritiek op de opera werd geuit. Dit was het begin van een levenslange spanning tussen Sjostakovitsj en de communistische partij.

Een memorabele compositie uit de oorlogsjaren was de Zevende symfonie, ‘Leningrad’ (1941), opgedragen aan de belegerde stad. Sjostakovitsj had mee willen vechten tegen het Duitse leger maar kon niet in dienst vanwege zijn slechte ogen. Later werd hij, als prominent inwoner, samen met zijn familie geëvacueerd. De symfonie is middenin de oorlog, in een verwoeste, koude en hongerige stad, door dappere musici voor een diepgeraakt publiek uitgevoerd.

Mogelijk dankzij de gemeenschappelijke vijand lag Sjostakovitsj gedurende de oorlogsjaren beter bij de communistische partij. Helaas zou dit snel weer veranderen; in 1948 kwam de tweede golf van terreur. Sjostakovitsj werd samen met enkele andere Sovjetcomponisten verweten dat zijn muziek niet proletarisch genoeg was en te ‘formalistisch’ (zoiets als ‘te abstract’). Hij was zijn leven niet zeker en ook onder zijn collega’s heerste een angstige en wantrouwige sfeer.

Na de dood van Stalin in 1953 werd het leven makkelijker. Sjostakovitsj kreeg meer artistieke vrijheid - zij het nog steeds niet onbegrensd. In 1960 trad hij toe tot de communistische partij. Deze stap maakte het mogelijk om belangrijke posities in de muziekwereld in te nemen en eervolle vermeldingen te ontvangen. Het hoorde bij het streven van de communistische partij om een hechtere band met de intellectuele elite te smeden. Of hij hier uit vrije wil aan meedeed of onder dwang, zullen we waarschijnlijk nooit zeker weten.

Hij bleef al die jaren fanatiek componeren in zijn kenmerkende, laatromantische stijl, soms somber of verbitterd, andere keren licht en vol absurdistische humor. In 1975 overleed Sjostakovitsj aan longkanker.

Luisteren langs twee lijnen

In de muziek van Sjostakovitsj kunnen we twee lijnen onderscheiden, die naast elkaar een goed beeld geven van wat het betekende om mens en kunstenaar te zijn onder een hardvochtig regime. De eerste is de reeks van vijftien overweldigende symfonieën, zoals de Vijfde symfonie. Hierin ontvouwt zich de turbulente geschiedenis  van de Sovjet-Unie.

De andere lijn wordt gevormd door de vijftien intieme strijkkwartetten, waaronder het Achtste strijkkwartet. De strijkkwartetten bieden ons meer een blik in de innerlijke worstelingen die Sjostakovitsj tijdens zijn leven ervaarde. Naar beide lijnen kun je op een andere manier luisteren.

De Vijfde symfonie: een (on)oprechte bekentenis?

Zijn Vijfde symfonie (1937) componeerde Sjostakovitsj in de tijd dat hij de stevige kritiek kreeg op zijn eerdergenoemde opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk. Het verwijt was onder andere dat de muziek niet in een toegankelijke, optimistische en heroïsche stijl gecomponeerd was, de zogenaamde sociaal-realistische stijl. In de Sovjet-Unie was het gevaarlijk om op slechte voet met de autoriteiten te staan. Sjostakovitsj was zijn leven niet zeker.

Dit was de context waarin hij zijn Vijfde symfonie (1937) componeerde. Deze symfonie kreeg als ondertitel ‘Het antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek’. Het is een zin die doet denken aan de ‘bekentenissen’ die gevangenen aflegden aan het einde van showprocessen. De symfonie is conventioneler van vorm en muzikale taal dan Sjostakovitsj’ eerdere werken en bevat triomfantelijke melodieën. Het viel bij de autoriteiten in de smaak.

Maar was deze ‘bekentenis’ oprecht? In 1979 verscheen een boek van de Russische musicoloog Salomon Volkov getiteld Getuigenis. Het boek bevat, volgens Volkov, de memoires van Sjostakovitsj zoals de componist ze aan hem had gedicteerd. In het boek gebruikt Sjostakovitsj de volgende uitleg voor de schijnbaar optimistische klank van de symfonie: "Het is alsof iemand je met een stok slaat en zegt: je moet blij zijn, je moet blij zijn. Je staat half verdoofd op en zegt: ik moet blij zijn, ik moet blij zijn." En inderdaad, wie ernaar zoekt kan in de opzwepende muziek zonder veel moeite een wrange ondertoon ontdekken.

Het boek van Volkov was echter ook controversieel. Vanaf de verschijning van Getuigenis zijn er sterke twijfels geweest aan de authenticiteit van het materiaal. Critici van Volkov vermoeden dat hij de teksten heeft gefabriceerd om een bepaald beeld van Sjostakovitsj, als uitgesproken dissident, te creëren. Bovendien, zelfs als de authenticiteit van het boek geverifieerd zou worden is de betekenis ervan betrekkelijk. Het is niet uitgesloten dat Sjostakovitsj’ ideeën over zijn Vijfde symfonie in de vroege jaren ‘70 heel anders waren dan in 1937, toen hij het stuk componeerde. Het beeld van Sjostakovitsj als dissident die in zijn symfonieën gecodificeerde kritiek op de Sovjet-Unie verwerkte is tegenwoordig heel populair. In hoeverre het waar is, blijft onduidelijk.

Gelukkig is muziek een abstract medium en heel plooibaar. Wil je naar deze symfonie luisteren als een hoogtepunt uit de sociaal-realistische stijl? Dat kan. Wil je in de muziek een subversieve, pessimistische ondertoon ontdekken? Dat kan ook. De keuze is aan jou.

Het Achtste Strijkkwartet: (schamele) troost?

Er zijn weinig genres in de klassieke muziek waarin componisten zich zo innig hebben durven uitdrukken als in het strijkkwartet. Dit geldt voor bijvoorbeeld Beethovens beroemde late kwartetten of de strijkkwartetten van Schubert, en dit geldt eveneens in sterke mate voor de vijftien strijkkwartetten die Sjostakovitsj schreef. Ze schetsen een beeld van zijn levensloop. De eerste componeerde hij in 1938, toen hij nog een jonge dertiger was, de laatste ging in 1974 in première, een jaar voor zijn dood.

Van al zijn strijkkwartetten is het Achtste Strijkkwartet, dat in Amare gespeeld wordt, een van de beroemdste. Dit werk kwam tot stand in de relatief milde Chroesjtsjov-jaren, waarin Sjostakovitsj zijn ware aard minder moest verbergen. Kenmerkend is zijn gebruik van de noten D, Es, C en B – of, in het Duits, D, Es, C, H: Dmitri SCHostakowitsch. Hij plaatst zichzelf letterlijk in zijn muziek.

In 2022 was het internationaal geroemde Quatuor Danel te gast in Amare, om over de loop van vijf concerten de complete cyclus van Sjostakovitsj' strijkkwartetten uit te voeren. Destijds vertelde violist Marc Danel: “Over het algemeen is Sjostakovitsj, net als Beethoven, iemand die een verhaal vertelt. Het is op dit moment heel erg actueel. Maar ik herinner me dat een van onze leraren zei: als iedereen de boodschap van Beethoven zou hebben begrepen, zou oorlog onmogelijk zijn. Ik bedoel, Sjostakovitsj brengt en neemt je echt ergens heen, en het gaat heel erg over de mensheid. Ik denk dat deze stukken je menselijker maken. Het gaat door veel lijden heen, maar nooit zonder hoop. […] De belangrijkste reden waarom we Sjostakovitsj spelen is simpelweg omdat het een van de beste cycli is die ooit voor strijkkwartet is geschreven.”

In een tijd waarin mensenlevens worden opgeofferd door meedogenloze machthebbers, klinkt de muziek van Sjostakovitsj zo relevant als op de dag van de première. En misschien vinden wij in zijn noten, die zo prangend een stem geven aan onderdrukten, wel iets van troost.

Tekst Luc den Bakker

Sjostakovitsj in Amare:

Meer Amare Stories: