Der Doppelgänger - Schuberts verhaal volgens twee kenners
Het Februari Festival (23-27 februari) staat dit jaar in het teken van de Oostenrijkse componist Franz Schubert (1797-1828). Zijn korte leven speelde zich af in een van de woeligste periodes van de Europese geschiedenis. Op maandag 14 februari nemen musicologe Saskia Törnqvist en muziekhistoricus Luc Panhuysen je met hun lezing Der Doppelgänger mee naar het Wenen van toen. Een interview met twee kenners.
Hoe kwam Franz Schubert op jullie pad?
Luc: ‘Franz Schubert en ik hadden eigenlijk een valse start. Mijn moeder draaide vroeger zijn liederencyclus Winterreise tot vervelens toe. Zonder enige achtergrondkennis dacht ik: “Wat een afgrijselijk brave liedjes zijn dit!” Ik vluchtte dan de huiskamer uit. Maar gaandeweg is mij duidelijk geworden dat Schubert een met alle stoutheden behepte inwoner was van Wenen in een hele spannende tijd.
Stel je voor: het is het begin van de 19e eeuw, Napoleon is verslagen na een oorlog van twintig jaar en er hangt een no future-achtige grauwsluier over de jonge generatie. Dit soort generaties nemen gauw toevlucht tot een hedonistische leefstijl. En ook Schubert was daar niet vies van. Hij was een muzikaal genie, had een enorme culturele bagage, een ongelooflijke ijver en ijzeren discipline, maar tegelijkertijd was hij ook een feestvierder en een ontzettend sociaal iemand. Hij maakte deel uit van verschillende gezelschappen, zoals bijvoorbeeld het Unnsinnsgesellschaft (het onzin-gezelschap), dat een paar jaar heeft bestaan.
"Gaandeweg is mij duidelijk geworden dat Schubert een met alle stoutheden behepte inwoner was van Wenen in een hele spannende tijd." - Luc Panhuysen
Toch was hij ook eenzaam, en die eenzaamheid stelde hem voor bepaalde problemen. Bordeelbezoek en overmatig alcoholgebruik waren daarop zijn antwoord, met alle gevolgen van dien. Daar werden dan ook weer liedjes en zelfs tekeningen over gemaakt. Kortom, hij beleefde allerlei avonturen.’
Schubert klinkt als iemand van deze tijd!
Luc: ‘Een man van vlees en bloed is van alle tijden, maar in de tijd van Schubert begon ook iets te broeien dat echt vooruitwijst naar onze tijd. In die vroeg-romantiek drong er bij de burgerlijke culturele elite een besef door dat er zoiets bestond als een menselijke psyche. Muziek fungeerde als een soort voertuig op weg naar zelfkennis; door naar muziek te luisteren stelden mensen zich open voor onontdekte lagen in hun innerlijk.
Schubert speelde zijn eigen composities tijdens zogeheten Schubertiades, avonden waarbij vrienden en liefhebbers samenkwamen in salons. Er zijn afbeeldingen van zulke bijeenkomsten waarbij je mensen dromerig ziet kijken, de ogen op soft focus, alsof ze allemaal met een interne safari bezig zijn.’
Dus die liederen zijn geschreven voor een andere situatie dan de concertzaal?
Saskia: ‘In zekere zin wel. Nu luisteren we naar Schuberts liederen en kamermuziek op het pluche in concertzalen, maar dat is uit zijn oorspronkelijke context. Stel je een Schubertiade voor als een bijeenkomst van vrienden - vaak kunstenaars en intellectuelen - die van alles met elkaar deelden: niet alleen muziek en samenzang, maar ook poëzie, toneelstukjes, veel drank en andere zaken die het daglicht amper kunnen verdragen. Gesprekken over politiek hoorden daar ook bij, al moesten ze zelfs daar binnenskamers voorzichtig mee zijn.’
Wat was de reden van die voorzichtigheid?
Luc: ‘In Schuberts tijd heerste bij regeringspersonen een grote angst voor herhaling van de revolutie. De Franse revolutie had, naast chaos en gigantische oorlogen, ook de traditionele standensamenleving in het ongerede gebracht. Schubert maakte mee dat er, net als overal in Europa, een regime opkwam van spionnen die geheime genootschappen moesten melden aan de politie. Daarnaast was er een grote censuur. In de gezelschapjes van Schubert probeerde men de vrije geest hoog te houden, tegen de verdrukking in. Dat was niet zonder gevaar.’
Maakte Schubert wel eens gebruik van verborgen boodschappen in zijn muziek?
Saskia: ‘Zeker! Vooral in zijn liederen wemelt het ervan. Voor Schubert was muziek echt een uitlaatklep: wat in tekst niet gezegd mocht worden, daar gaf hij ruimte aan in zijn muziek. Dat levert een heel interessant spanningsveld op. Onder de woorden smeult in de muziek vaak veel dramatiek. Daarnaast was hij ook een meester in de ironie.
"Nu luisteren we naar Schuberts liederen en kamermuziek op het pluche in concertzalen, maar dat is uit zijn oorspronkelijke context." - Saskia Törnqvist
In onze lezing gaan we drie heel verschillende Schubertliederen uitlichten. Als je met meer achtergrondkennis luistert, ga je ineens veel meer herkennen en begin je te beseffen hoe men tijdens de Schubertiades op zijn muziek reageerde. Dat is een enorme verrijking.’
In hoeverre straalt de tijd van Schubert nog af op nu, vooral op maatschappelijk gebied?
Luc: ‘Bij veel jongeren van nu zie je achter een façade een grote kwetsbaarheid, die ik wel een beetje vind lijken op de eerste romantische Schubert-generatie waarin mensen hun kwetsbaarheid ook verborgen hielden voor de buitenwereld. Nu is het materieel gezien voor de meesten goed geregeld. Iedereen zit met de smartphone in de hand, oortjes in - dik voor mekaar! Maar tegelijkertijd nemen burn-out-klachten pandemische vormen aan en spelen zaken van binnen die een hele dunne huid veroorzaken. Dat vind ik een opvallende overeenkomst met de tijd van Schubert.’
Tegenwoordig is Schubert natuurlijk een heel bekende componist, maar hoe was dat in zijn tijd?
Saskia: ‘Schubert gold in zijn eigen tijd als een soort Geheimtipp. Hij was bekend in beperkte kring, terwijl hij het overgrote deel van zijn muziek – symfonieën en opera’s – niet kreeg uitgevoerd. Hij was vooral geliefd om zijn liederen en zijn kamermuziek. Schubert stierf jong - op zijn 31ste in 1828 - en pas halverwege de 19e eeuw werd zijn grote talent echt onderkend. Pas toen nam zijn populariteit een enorme vlucht.
Schubert groeide uit tot een soort cultfiguur, maar werd ook geclaimd door de Weners van de late negentiende eeuw. Ze omhulden hem met nostalgie, maakten een Weense troetelcomponist van hem, als een porseleinen poppetje in kitscherige Biedermeierstijl. Het is een beeldvorming die nog steeds sterk aan hem kleeft, maar die de lading van de man en zijn muziek totaal niet dekt. Luister naar Schuberts lied “Der Doppelgänger”, en dan hoor je meteen wat we bedoelen.'
Luc: ‘We gaan in onze lezing weer een robuuste man van hem maken, van vlees en bloed. Want dat verdient hij.’
Saskia: ‘En zo is het!’
Over het Februari Festival
Het Februari Festival is een terugkerend festival dat elk jaar in het teken staat van een klassieke componist. Tijdens vijf feestelijke festivaldagen deelt jong toptalent het podium met (inter)nationale musici van wereldklasse. Een presentator licht de muziek op informele wijze toe.